De Lantaarn

Pieter Van Woensel (1747-1808) geniet in de literatuurgeschiedenis een bijzondere reputatie als solitair, patriot, marinearts, reiziger, spion en natuurlijk vooral als schrijver. Hij is een aanhanger van de Verlichting – maar dat is in belangrijke mate de Verlichting zoals Van Woensel die ziet. Van Woensel is voor alles onafhankelijk. Dat resulteert in een aantal bijzondere boeken, met een heel eigen visie op het mensdom, zoals zijn Lantaarn. De Lantaarn is een merkwaardig soort almanak, door Van Woensel geschreven onder het pseudoniem Amurath-Effendi, Hekim-Bachi. Er verschenen verschillende afleveringen tussen 1792 en 1801, en daaruit is hier een bloemlezing samengesteld, met illustraties van Van Woensel zelf. Naast de gebruikelijke zaken die een almanak behoort te bevatten, hebben de opgenomen creatieve losse essays een bijzonder literair en cultuurhistorisch belang. Het zijn stukken over de menselijke vermogens en eigenschappen vlijmscherpe kritieken op de toenmalige maatschappij – bij tijd en wijle hebben ze een haast Multatuliaanse toon. De stijl is buitengewoon helder, en doet verrassend modern aan. Het is niet verbazingwekkend dat in 1800 de almanak door een verschijningverbod werd getroffen.