Als een strootje in de maalstroom

De Lange Nacht noemden M. Smedts en C. Troost nu twintig jaar geleden, in 1965, hun voor een groot publiek geschreven geschiedenis van Nederland onder Duitse bezetting. Zij gaven daarmee uitdrukking aan een in brede kring levende herinnering aan de oorlogsjaren als een zwart tijdvak in de Nederlandse geschiedenis; een tijdvak dat zich scherp afbakende van de periode ervóór en de jaren erna, Zij drukten er tevens mee uit — en ook daarin spraken zij de taal van de overgrote meerderheid van hun landgenoten — dat de bezettingstijd naar hun overtuiging dé diepinsnijdende breuk in de Nederlandse geschiedenis van de twintigste eeuw veroorzaakte. Deze jaren 1940-1945 waren in het spraakgebruik dan ook een soort ‘ijkpunt’ in de tijd: vóór en ná de oorlog waren begrippen die voor zichzelf spraken. In de recente geschiedschrijving worden deze opvattingen niet meer unaniem aangehangen. Uiteraard wordt het belang van de bezettingstijd niet ontkend. De gebeurtenissen uit die jaren waren daarvoor te schokkend van aard. Alleen al de ongeveer een kwart miljoen Nederlandse dodelijke slachtoffers zijn dunkt mij voldoende bewijs, als een bewijs al nodig is. Men behoeft zich ook maar even voor de geest te halen wat het betekend zou hebben wanneer de strijd op het slagveld niet in een gealliëerde overwinning zou zijn geëindigd, om het belang van dit tijdvak glashelder in te zien. Maar wel oordeelt menig historicus tegenwoordig genuanceerder over de vraag of de scheidslijnen van mei 1940 en mei 1945 wel zo scherp moeten worden getrokken als veelal werd gedaan. En ook wordt in twijfel getrokken óf de gebeurtenissen in de bezettingstijd wel in alle opzichten die diepgaande, wezenlijk veranderende, invloed hebben gehad op de Nederlandse samenleving als N vaak is gezegd. Naast veranderingen, breuk en discontinuïteit zien de meeste hiìstorici steeds meer ook voortgaande ontwikkeling en continuiteit, zowel vóór en na , de Duitse inval in mei 1940 als bij vergelijking van de perioden vóór en na de oorlog. In mindere mate geldt dat overigens voor de korte termijn ontwikkelingen vóór en na de bevrijding. Maar alles overziend meent een aantal historici — en ik behoor tot die categorie — niettemin dat bij nadere beschouwing de elementen van continuiteit die van discontinuiteit zelfs overheersen. Deze ontwikkeling in de geschiedschrijving over Nederland ten tijde van de tweede wereldoorlog leidt tot verschuivingen in het perspectief waarmee men naar die periode kijkt en in de vraagstellingen bij het onderzoek. Men beziet de bezettingstijd thans bijvoorbeeld dikwijls expliciet als fase in de ontwikkeling van de Nederlandse samenleving over langere duur. En ook de aspecten van het leven die de aandacht krijgen zijn deels andere dan vroeger. Stond oorspronkelijk (en niet ten onrechte) vooral het optreden van de bezetter met zijn handlangers en het verzet daartegen centraal, geleidelijk krijgen nu ook de maatschappelijke structuur en ver, houdingen, in hun ontwikkeling onder invloed van een reeks van factoren werk, zaam in het tijdvak 1940-1945, veel aandacht. Bij de aanvaarding van mijn ambt als hoogleraar in de Nederlandse geschiedenig heb ik in dit verband onder meer gepleit voor „een systematische beschrijving en analyse van de stemming onder de bevolking, de mentaliteit en de wijze waarop de omstandigheden en gebeurtenissen in de periode mei 1940 - mei 1945 werden beleefd” en ook voor bestudering van de geschiedenis van het dagelijks leven in deze jaren. * Lokale geschiedenis kan daarbij een belangrijke rol spelen. Lokaal onder. zoek heeft immers meer mogelijkheden om dicht bij de concrete werkelijkheid van de massa’s van de bevolking te komen dan onderzoek dat zich vooral richt op de gebeurtenissen op het centrale landelijke niveau. Om het dagelijks leven in al zijn trivialiteiten, die echter voor elk afzonderlijk individu van het allergrootste belang waren, te betrappen kan men de onderzoekseenheid bij wijze van spreken niet klein genoeg maken. Wat betekende nu precies het uitbreken van de oorlog, de komst van de bezetter en de reeks van maatregelen gedurende de jaren 1940-1945 voor de gewone burger? Kon hij zijn gewoontes, routines, wellicht zijn sleur, voortzetten? Of veranderde hij, al dan niet uit vrije wil, zijn leven? Zo ja, hoe dan precies, wanneer en onder welke invloeden? Dat zijn, mijns inziens boeiende, vragen waarop het niet altijd gemakkelijk te geven antwoord wellicht bij uitstek door lokaal onderzoek gegeven kan worden. Vandaar dat ik met veel genoegen deze bundel studies over Zwolle tijdens de tweede wereldoorlog van dit Ten Geleide voorzie. Hij vormt een welkome bijdrage — vanzelfsprekend zonder het laatste woord te spreken — tot concreter en gedetailleerder en dus tot beter en dieper inzicht in de geschiedenis van Nederland in de periode 1940-1945. JCH Blom, In de ban van goed en fout? Wetenschappelijke geschiedschrijving over de bezettingstijd in Nederland (Bergen 1983) 18 e.v.