Zonder beelden sprak hij niet - 3

Sinds de vernieuwing van Vaticanum 11 is aan het hoorbare in de liturgie overvloedig aandacht geschonken. Dat in teksten en muziek zoveel energie is gestoken, is goed en begrijpelijk. Volkstaalliturgie vraagt op de eerste plaats om taal. Maar in de overvloed van het hoorbare lijkt de aandacht voor het zichtbare verslapt te zijn. Toch zijn wij ook in de liturgie 'kijkende' mensen. We zijn dat altijd geweest. Het zichtbare in de liturgie kent een lange en indrukwekkende traditie. Het is door de eeuwen heen een ononderbroken stroom van beelden, visies, uitingen van geloof, hoop, vreugde, verlangens en angsten; verbeeldingen van zuivere spiritualiteit en diepe vroomheid, zichtbaar geworden geloofsonderricht. Het oog wil ook wat; het zichtbare heeft zijn eigen kracht. In de vernieuwde liturgie hebben we dat nog nauwelijks ontdekt. In ons dagelijks leven des te meer. We worden overbodig geprikkeld in ons gevoel voor vorm, lijn, kleur. Onze visuele vermogens worden uitgedaagd, geoefend. Maar je moet je ook afvragen of al die visuele impulsen ons niet zo naar buiten trekken dat onze ziel erdoor verstrooid raakt. We lopen kans de samenhang te verliezen. De diepgang wordt bedreigd. Ik vraag me af of onze blik door de moderne overvloed van visuele prikkels en indrukken niet verstopt raakt; of wij nog wel in staat zijn echt te zien. In een cultuur waarin onze zintuigen overbelast worden met beelden en geluiden, moeten wij onze ogen en oren opnieuw leren gebruiken. In de Schrift staat het horen hoog aangeschreven: niet alleen klinkt door heel het Aloude Testament als een refrein het Sjema Israël, Hoor Israël, maar ook Paulus heeft ervaren dat het geloven uit het horen groeit. Een echte jood is een hoorder. Ook kwantitatief komt het horen vaker in de Schrift voor dan het zien. Toch wordt, wonderlijk genoeg, in de beschrijvingen van de uiteindelijkheid en in de mystieke traditie het zien als hoogste activiteit genoemd. 'Dan zullen wij zien van aangezicht tot aangezicht' (1 Kor. 13, 12). 'Zalig de zuiveren van hart, want zij zullen God zien' (Mt. 5, 8). En worden wij niet opgeroepen 'andere mensen' te worden 'met een nieuwe visie'? (Rom. 12, 2). Wat zou het goed zijn als de liturgie een plaats was waar dat wakker gemaakt werd: die nieuwe visie, dat diepere zien van wie wij zijn en wat onze opdracht in deze wereld is. De zichtbare dingen in de liturgie zouden daarbij dienstig kunnen zijn. Maar ook het zien dáárvan moet gecultiveerd worden. De taal van een ikoon moet je leren verstaan, een beeld of schilderij geeft zijn geheim niet meteen prijs. Natuurlijk zijn er verschillende wijzen van zien: het argeloze zien, het verrukte zien, het gedachtenloze zien, het naar binnen zien. In ieder geval stelt het echte zien de voorwaarde van het innerlijk stil worden met een ontvankelijk hart. Want gaat het bij het echte zien uiteindelijk niet om de ontmoeting? Uit de ervaringen van de verschillende auteurs van dit boek zal dat duidelijk blijken. De bijdragen in dit boek gaan over ongeveer alles wat in de liturgie te zien is: de mensen, de kerkruimte, de dingen in de ruimte. Voor het grootste deel zijn de bijdragen ervaringen uit de liturgische praktijk. Ze laten aanvoelen hoe het visuele in de liturgie een eigen werking kan hebben. Boeiend daarbij is te ontdekken, hoe in de meeste gevallen horen en zien elkaar versterken. De beschrijvingen betreffen werk van kunstenaars, van amateur-kunstenaars en van amateurs. U zult dingen aantreffen die schitterend zijn, mooi van zichzelf.