Verre buren

Vanaf het moment dat de nazi’s in 1933 in Duitsland aan de macht kwamen, vond een fundamentele morele verschuiving plaats: het werd ‘normaal’ om joden uit de orde van gelijkwaardige burgers en mensen te stoten. Hoe zag die verschuiving er in de praktijk van alledaags contact uit? En deed zich een overeenkomstige morele verandering voor in bezet Nederland? Deze studie gaat over het samenleven van joden en niet-joden in Twente en aangrenzend Duitsland in de periode tussen de jaren twintig en jaren vijftig van de twintigste eeuw. Op basis van ruim honderd interviews met joodse en niet-joodse personen uit de Twents-Duitse grensstreek, en van egodocumenten als brieven en dagboeken, laat deze studie zien dat joden aan de Duitse zijde van de grens steeds meer in een ‘abnormale normaliteit’ kwamen te leven waarin zij door buren en bekenden werden geïsoleerd, gedegradeerd en geëxploiteerd. Hoewel de niet-joden van hun kant morele dissonantie konden ervaren, deden zij in overgrote meerderheid mee aan de moraal van uitsluiting. Aan Twentse zijde kan de opstelling van de niet-joden onder bezetting daarentegen beter worden aangeduid als ‘sympathiserend passief’: de jodenvervolging werd als een afschuwelijk maar onvermijdelijk gegeven ervaren waaraan weinig te veranderen viel. Na het einde van de oorlog, toen joden en niet-joden aan beide zijden van de grens een nieuwe normaliteit moesten zien op te bouwen, vormde zwijgen vaak het enige middel om een alledaags samenleven weer mogelijk te maken.