Trots verbrijzeld

In het veelgeprezen en bekroonde eerste deel van zijn biografie van Frederik van Eeden had Jan Fontijn al het beeld geschetst van een fascinerende, veelzijdige persoonlijkheid: sociaal hervormer, schrijver, psychiater, filosoof en spiritist. De conflicten tussen zijn idealen en de weerbarstige werkelijkheid van alledag nemen vanaf zijn veertigste levensjaar alleen maar toe. Deze groeiende tweespalt geeft het tweede deel van deze biografie een ongekend dramatische spanning. In Van Eedens persoonlijke leven heersten onrust en onvrede: Trots verbrijzeld begint met de dood van zijn vader en met een buitenechtelijke relatie. Zijn huwelijk loopt stuk. De dood van zijn zoon Paul in 1913 zal hem op de rand van de waanzin brengen. Het spiritisme wordt voor hem een obsessie. Het is verbazingwekkend te lezen hoe energiek Van Eeden zich desondanks in het maatschappelijke leven bewoog: als leider van de spoorwegstaking in 1909, als inspirator van de kolonie Walden, als acteur op het toneel van de (inter)nationale politiek. Hij was een van de initiatiefnemers van de Forte-Kreis, een gezelschap van vooraanstaande dichters en denkers (Rathenau, Buber en anderen). Maar ook hier botsten droom en daad: de staking mislukte, Walden ging failliet en zijn inspanningen voor een internationale vredespolitiek leverden, ondanks zijn persoonlijke ontmoetingen met de Engelse Eerste Minister, weinig op. De Forte-Kreis viel uiteen. Als schrijver is hij minstens zo actief: talloze romans en toneelstukken, polemieken met de Tachtigers, vele vertalingen en contacten met toonaangevende schrijvers en intellectuelen zoals Freud, Rolland, Hesse, Rilke. Zijn overgang naar het katholicisme in 1922 luidde een nieuwe levensfase in. Lichamelijk en geestelijk ging hij snel achteruit. In 1932 stierf hij op tweeënzeventigjarige leeftijd. De biograaf kon putten uit een enorme documentatie, waaronder meer dan tienduizend brieven en talloze verslagen van spiritistische seances. Jan Fontijn heeft op bewonderenswaardige wijze deze overvloed aan materiaal verwerkt tot een boeiende en zeer leesbare biografie, waarin het sociale en culturele leven in de eerste decennia van onze eeuw een intrigerend gezicht krijgt. Door zijn gedetailleerde onderzoek is Fontijn erin geslaagd de oordelen (pro en contra) die de bijzondere figuur van Van Eeden heeft uitgelokt, te nuanceren. Over het eerste deel van de Van Eedenbiografie, bekroond met de biografieprijs van de stad Dordrecht, schreef de pers: Dick van Halsema, Vrij Nederland: 'Fontijn weet op meesterlijke wijze een grote hoeveelheid heterogeen materiaal tot een levende en meeslepende aanwezigheid te wekken.' Wiljan van den Akker, NRC Handelsblad: 'een knappe prestatie'.