Spinoza beeldenstormer wereldbouwer

Baruch de Spinoza (1632-1677), die voordat hij algemeen als de grote voorganger van de filosofen der Verlichting werd beschouwd, bijna een eeuw voor ‘toter Hund’ werd uitgekreten (Lessing), groeide op in een orthodox-joodse omgeving. Als onafhankelijk kritisch denker zoekt hij echter al jong eigen wegen, hetgeen er in 1656 toe leidt dat de kerkelijke ban over hem wordt uitgesproken. Hij komt dan in contact met de ex-jezuïet Franciscus van den Enden, bij wie hij vertrouwd raakt met de klassieke wijsbegeerte, de grote denkers van de renaissance en de wereld van Descartes. Vooral de geschriften van de joodse vrijgeest Del- medigo dragen ertoe bij dat hij steeds meer de ‘buitenwereld’ gaat ontdekken, dwz. een wereld die zich aan de autoriteit van zijn vader en weldra van dè Vader onttrekt. Slechts weinigen durven hem hierin te volgen, zodat hij in eenzaamheid het meest revolutionaire wereldbeeld van zijn tijd ontwikkelt (de éne substantie), dat tenslotte definitief gestalte krijgt in de Ethica, een rationele ‘wellevenskunst’ die onmiddellijk na verschijning wordt verboden. Een jaar tevoren was Spinoza in Den Haag gestorven. Behalve zijn vrienden volgde in niet minder dan zes karossen een groep oud-aanhangers van De Witt de lijkbaar - respectabele laatste groet aan de denker die op zo bijzondere wijze met hun opvattingen verbonden was geweest. Theun de Vries zoekt in zijn boek over Spinoza vooral naar de mens in en achter de gedachten. In tegenstelling tot de meest gebruikelijke methode maakt hij geen onderscheid tussen ‘leven’ en ‘werk’ van de wijsgeer en beschrijft hij het tot stand komen van dit werk - vooral de Korte verhandeling, het Godgeleerd- staatkundig vertoog en de Ethica - in nauwe samenhang met de verschillende fasen van Spinoza’s bestaan, dat zich afspeelde in een tijd van grootheid èn menselijke drama’s, van uitzonderlijke figuren èn ongehoorde uitbuiting. Het nationale gebeuren is niet langs hem heengegaan, maar hij was er als fervent tegenstander van een erfelijke dynastie en aanhanger van de Loevesteinse factie, waartoe ook Johan de Witt behoorde, ten nauwste bij betrokken. De Vries ziet Spinoza vooral als ‘denker tussen de klassen’: als ambachtsman die op voet van gelijkheid verkeerde met de groten van zijn tijd, als jood die werd geduld, erkend en hier en daar zelfs bewonderd, maar die van behoudende zijde tevens werd gehaat en bestreden, als mathematicus die zijn wetenschap echter niet tot een nuova scienzia, maar tot een ‘wellevenskunst’ herschiep, als de eerste werkelijke bijbelcriticus die ons land heeft voortgebracht èn als ontwerper van een humaan republikeins staatsbestel. Een indrukwekkend boek over een der grootste vrije geesten aller tijden, wiens werken al tijdens zijn leven werden verboden, maar die toch nergens anders had kunnen leven en denken dan in de paradoxale Republiek der Verenigde Nederlanden.