Ontgoocheling & Dwaallicht

Een ontgoocheling zou ook wel 'Twee ontgoochelingen' kunnen heten: De Keizer ziet niet alleen zijn zoon mislukken op de middelbare school, hij is zelf ook een mislukkeling, want hij weet met zijn miserabele sigarenfabriekje maar net het hoofd boven water te houden. Als hij inziet dat de maatschappij het op de volgende generatie nog minder begrepen heeft dan op de zijne, sterft hij dan ook dubbel ontgoocheld. Ook de tranen die de zoon tenslotte uit de ogen van de moeder in de soep ziet vallen, zijn minder om zijn vader dan om hemzelf vergoten. Een hoogtepunt van grimmige zelfspot: in de jonge De Keizer is menig trekje van de in zijn jeugd niet bepaald veelbelovende De Ridder (Elsschot zelf dus) te herkennen. Louis Paul Boon over Het dwaallicht: 'Elsschots verhaal laat u diep ontroerd achter. Ge hebt weer eens uzelf gezien, naakt en pover, ontdaan van leugens en bedrog en valse ijdelheid. En nochtans, de bladzijden herlezend, zult ge moeilijk de zin hervinden die uw wonden heeft aangeraakt; want het zijn niet de woorden, het is achter de woorden dat oprijst al wat Elsschot u, verzwegen, meegedeeld heeft. De mens staat er voor u als een mengsel dat goed wil zijn voor allen die hem omringen, en dit toch niet kan; dat, vervuld van mededogen, de anderen niet helpen mag, want hij heeft alleen de eigen strijd te aanvaarden, of ten onder te gaan. [...] Laarmans, de held uit Elsschots werk, weet dit; en al bloedt zijn hart, al weet hij met dat hart geen weg, hij schopt.