Koninklijke Paketvaart Maatschappij

'Empire is a matter of transportation.' Deze uitspraak van Tucker is uitdagend, maar overdreven, aldus à Campo. Dat er echter sprake is van een wisselwerking tussen maritieme, bestuurlijke en economische expansie is onmiskenbaar, zoals hij laat zien in zijn zeer omvangrijke studie over stoomvaart en staatsvorming in de Indonesische archipel in de periode 1840-1914. Uitgangspunt van het onderzoek is de geschiedenis van de NV Koninklijke Paketvaart Maatschappij, opgericht in 1888. Gedurende de hoogtij van het Nederlandse imperialisme in Indonesië (1894-1910) bediende zij de pakketvaart en verrichtte vervoersdiensten voor zowel de koloniale overheid als de particuliere handel en nijverheid. Aan stoomvaart en staatsvorming worden drie aspecten onderscheiden: het politiek-bestuurlijke ('macht'), het economische ('markt') en het ruimtelijke ('ruimte'). Deze aspecten worden in drie opeenvolgende delen behandeld. De pakketvaart wordt hierbij opgevat als grootschalig sociaal-technologisch systeem. Deel 1 beschrijft de ontwikkeling van de pakketvaart in de context van het politieke en bestuurlijke systeem. De nadruk ligt hierbij op de ontwikkeling van de betrekkingen tussen overheid en pakketvaart. Er is sprake van groei en vervlechting van staat en bedrijf in wisselwerking. Hierbij spelen stoomvaart, als nieuwe technologie, en navalisme, als bijbehorende ideologie, een belangrijke rol. Deel 2 gaat over de pakketvaart als onderneming in ontwikkeling: de KPM als schakel in wereldomspannende vervoersketens, haar plaats in de bedrijfstak, haar positie in de bedrijfskolom en tenslotte de inwendige bedrijfsorganisatie. Ook als onderneming heeft de KPM een bijdrage geleverd aan het proces van koloniale staatsvorming. In deel 3 staat de pakketvaart als ruimtelijk netwerk centraal: haar ontplooiing in tijd, naar plaats en in samenhang met de bestuurlijke en economische expansie. Omdat niet de politieke besluitvorming als uitgangspunt genomen is (zoals gebruikelijk) maar de geschiedenis van een bedrijf, werpt Koninklijke Paketvaart Maatschappij een geheel nieuw licht op de economische achtergronden van het imperialisme.