De eeuwige bron

"The Fountainhead" is een roman geschreven door Ayn Rand, gepubliceerd in 1943. Samen met de latere roman "Atlas shrugged" (1957) vormt het het bekendste werk van Ayn Rand. Via beide romans geeft Ayn Rand haar filosofie en maatschappijvisie mee. Hieronder bespreek ik "The Fountainhead" aan de hand van een aantal protagonisten uit het verhaal en via hen duid ik de filosofie van Rand. Howard Roark, de hoofdpersoon van de roman "The Fountainhead", belichaamt wat Rand beschouwde als de ideale mens. Hij is een eigenzinnige jonge architect die strijdt tegen de conventionele normen en weigert om compromissen te sluiten met een architectonisch establishment dat geen innovatie accepteert. Hij komt eerder afstandelijk over, maar heeft op geen enkele manier kwaad in de zin, kent geen rancune. Wat anderen over hem denken of wat ze doen, houdt hem niet bezig. Howard Roark leeft voor zijn eigen doelen, volgens zijn idealen geleid door zijn eigen rede. Hij zoekt niets anders dan zijn eigen creatieve expressie zonder de goedkeuring te vragen van de maatschappij of van zijn collega’s. Roark beschouwt zijn integriteit, zowel moreel als creatief, als zijn hoogste goed en wil daar op geen enkele manier op toegeven. Hij weigert zijn idealen te verraden en zich te conformeren aan de heersende visie binnen de architectuur. Naast integriteit is authenticiteit een kernbegrip om Howard Roark te definiëren. Zijn levenshouding zorgt er reeds vroeg in het boek voor dat hij de universiteit moet verlaten zonder diploma en heeft verder tot gevolg dat hij werk en kansen verliest. Ondanks die negatieve ervaringen zoekt Roark geen zondebok en gaat hij niet op zoek naar wraak of genoegdoening. Als lezer vandaag, de tijd van de goedkope verontwaardiging, is deze "passieve" houding zeer opvallend. Passief is misschien negatief. Stoïcijns is beter. Hij ondergaat de negatieve zaken die op zijn pad komen en gaat verder zijn eigen weg. Hij is overtuigd enkel met zichzelf te kunnen leven door trouw te zijn aan zijn eigen normen en waarden, zelfs als dat betekent dat er tegen de stroom in moet gezwommen worden. Tegenover Howard Roark staat Peter Keating. Hun relatie is een centraal thema in de roman. Waar Roark voor authenticiteit en creativiteit staat, is Keating het prototype van de conformist en de imitator. Terwijl Roark zijn eigen artistieke visie volgt zonder compromissen, is Keating vooral gericht op het verkrijgen van sociale goedkeuring en succes. Hij kiest er resoluut voor om zijn carrière op te bouwen door de verwachtingen van de samenleving te volgen. In plaats van een eigen artistieke visie te ontwikkelen, rekent hij beroep op en maakt hij misbruik van het talent van anderen, in de eerste plaats Howard Roark. Ondanks zijn succes ervaart Keating een voortdurend innerlijk conflict en ontevredenheid. Hij is zich bewust van zijn tekortkomingen en voelt zich leeg omdat hij weet dat zijn prestaties niet authentiek zijn, niet van hem zijn. Ayn Rand portretteert Keating als de mens die zich conformeert aan de verwachtingen van de maatschappij en daardoor oppervlakkig succes bereikt, maar innerlijk leeg blijft. Hij zwemt niet tegen de stroom in, maar laat zich gretig meedrijven tot de stroom hem verzwelgt. Naast Peter Keating speelt Ellsworth Toohey een cruciale rol als antagonist van Howard Roark. Toohey is een invloedrijke kunstcriticus en columnist voor de Banner, een populaire krant. Toohey is een intellectueel met een breed netwerk van invloed, die zijn macht gebruikt om mensen te manipuleren en te controleren. Terwijl Roark de belichaming is van individualisme en creatieve onafhankelijkheid, vertegenwoordigt Toohey collectivisme en altruïsme. Hij promoot architecten en kunstenaars die bereid zijn om zich aan te passen aan de collectieve smaak, in plaats van diegenen die hun eigen visie volgen. Toohey vertegenwoordigt voor Ayn Rand de krachten van collectivisme, conformiteit en manipulatie die in strijd zijn met het onafhankelijke, creatieve individu zoals Howard Roark. Toohey staat symbool voor de rancune tegenover de succesvolle persoon die zijn hand boven het maaiveld durft uit te steken. Excelleren past niet in zijn streven naar totale gelijkheid. Zijn rol in het verhaal is om de destructieve invloed van collectivistisch denken en van het doorgedreven gelijkheidsideaal te illustreren. Gelijkheidsstreven leidt tot regeldrift en leidt tot de onderdrukking van het individu. Roark het prototype van de Übermensch? Hoewel Ayn Rand veel kritiek had op de filosofie van Friedrich Nietzsche, kunnen we niet anders dan paralellen trekken tussen hun visies op de mens. Howard Roark kan gedefinieerd kan worden als een Übermensch zoals Nietzsche die beschreef. Een ideaal van een individu dat zijn eigen waarden creëert en boven de conventionele moraal uitstijgt. De Übermensch is onafhankelijk, creatief, en niet gebonden aan de traditionele normen en waarden van de maatschappij. Daartegenover plaatst Ayn Rand de “tweedehandsmensen” (in het Engels “second-handers”). Mensen die hun identiteit, waarden en overtuigingen niet baseren op hun eigen onafhankelijk denken of creativiteit, maar eerder op de goedkeuring, meningen en verwachtingen van anderen. Deze personen leven niet voor zichzelf, maar zijn afhankelijk van externe bevestiging en maatschappelijke normen om betekenis en waarde te vinden in hun leven. Ook hier zien we overeenkomsten met Nietzsche. Hij bekritiseerde het idee van een "slavenmoraal", waarbij de zwakken de moraal van de sterken proberen op te leggen. De term “tweedehandsmensen” leunt dicht aan bij wat Nietzsche omschreef als "de slavenmoraal". De slavenmoraal ontwikkelt zich volgens Nietzsche als reactie op de herenmoraal, waarbij niet kracht, maar juist zwakte als deugd moet worden gezien. Rand en Nietzsche delen dus de kritiek op het conformisme en de neiging van mensen om hun eigen individualiteit en creativiteit op te offeren om te voldoen aan de verwachtingen van de maatschappij. Dit concept is sterk verbonden met Rands filosofie van het objectivisme, waarin onafhankelijkheid, individualisme en de eerbiediging van het eigen ego als de hoogste waarden worden beschouwd. Wat ben ik? Wat wil ik zijn? De Übermensch beschikt dus over echte vrijheid, maar willen wij wel zo veel vrijheid? Als lezer en compagnon de route van Howard Roark ervaar je dat het volgen van de eigen idealen en de daarmee gepaarde vrijheid niet evident is. Telkens opnieuw lonkt de verleiding om te conformeren. Betekent het feit dat ik er zo over denk, dat ik een tweedehandsmens ben? Werkelijke vrijheid betekent dat je je niets aantrekt van wat anderen van je vinden. De maatschappij zet ons echter aan tot confirmeren en de invloed van de massacultuur is alomtegenwoordig? Het gevolg is dat de middelmaat regeert en dit kan inderdaad verlammend werken. Het gevaar bestaat dat het streven naar totale gelijkheid eerder een collectieve verarming dan een collectieve verrijking oplevert. Kijk naar ons onderwijs. Volgens Rand, zit de massa de creativiteit van de enkeling in de weg. Toch zijn het die enkelingen die voor de vooruitgang zorgen. Het lezen van dit werk doet je nadenken over hoe en in welke mate je compromissen kan sluiten. Roark maakt er geen. Natuurlijk is dat een ideaalbeeld en dus niet realistisch. Het is ons mensen niet gegeven om helemaal authentiek te zijn. Toch denk ik na het lezen van de laatste regels, en nog bevangen door een romantisch idealisme, dat het streven naar meer integriteit en authenticiteit de wereld sterker maakt.