De draagbare Spinoza

Baruch, of ook wel Benedict, de Spinoza, zoon van Joods-Portugese immigranten, was lenzenslijper en leefde aan het eind van de 17e eeuw in de Nederlanden. Maar bovenal was hij een rationalist. Een professoraat heeft hij altijd dankend afgewezen, toch behoorde hij tot de belangrijkste moderne filosofen en grondleggers van de 18e-eeuwse verlichting (Hegel: “ofwel je bent een 'Spinozist' of in het geheel geen filosoof”). Met zijn moderne bijbelkritiek belandden al zijn geschriften dan ook op de rooms-katholieke lijst van verboden boeken. Na zijn dood gaven zijn vrienden in 1677 een 'Opera Posthuma' van zijn werk uit, ingeleid door Jarig Jelles, Amsterdams koopman uit Spinoza's vriendenkring. Ook in de huidige tijd is het werk van Spinoza onverminderd actueel. Hij was voor zijn tijd een niet conforme en daarmee voor de geldende orde gevaarlijke dwarsdenker. Maar vooral waren zijn gedachten over de menselijke ethiek, de (politieke) samenleving en de verhouding van de mens tot de wereld ook voor huidige begrippen verrassend modern. Individualistisch, rationalistisch, maar ook sterk humanistisch en liberaal democratisch: zo is zijn filosofie. De Nederlandse Republiek, de toevluchtshaven voor veel denkers in die tijd, gaf hem de nodige vrijheid van meningsuiting. Niet alleen een Latijnse tekst uit de 17e eeuw, maar ook veel oudere vertalingen zijn voor de meeste mensen ontoegankelijk. Henri Krop en Wiep van Bunge hebben daarom een groot deel van het 'Opera Posthuma' opnieuw in een moderne vertaling uitgegeven. Zij zijn beiden aan de Erasmus Universiteit van Rotterdam verbonden. Krop, docent aan de faculteit voor geschiedenis en kunst, heeft meerdere publicaties over denkers uit de Lage Landen op zijn naam staan. Behalve professor Filosofiegeschiedenis en hoofd van de faculteit Filosofie, is Van Bunge ook voorzitter van de vereniging Het Spinozahuis. Na een inleiding van Krop en Van Bunge zijn nog dertien brieven uit de correspondentie van Spinoza met vrienden opgenomen. De inleiding en de brieven helpen de lezer een heel menselijk en bijna triviaal beeld van de persoon Baruch de Spinoza te krijgen. Uit zijn briefen is te lezen dat hij hartelijk bedankte voor de eer professor theologie in Heidelberg te worden, uit angst dat zijn ideeën te veel aandacht zouden krijgen en hij ze daarom niet meer vrij zou kunnen verwoorden. Uit een andere brief, aan ene Hugo Boxel die hem vroeg naar het bestaan van geestverschijningen (spoken), blijkt dat hij zich niet te beroerd achtte ook ideeën die hij zelf voor onzinnig hield serieus te beantwoorden. 'De draagbare Spinoza' omvat daarnaast bijna de complete 'Opera Posthuma' en daarmee Spinoza's belangrijkste werken, inclusief de inleiding van Jarig Jelles. Dit zijn de 'Verhandelingen over de verbetering van het verstand' (Tractatus de Intellectus Emendatione, 1660), 'Metafysische gedachten' (Cogitata Metaphysica, 1663), 'Ethica' (Ethica Ordine Geometrico Demonstrata, 1677) en de Theologisch-politieke verhandeling (Tractatus Theologico-Politicus, 1670). Slechts hier en daar zijn hoofdstukken of artikelen weggelaten. Deze teksten zijn, ondanks de goede moderne vertaling, zonder een gedegen eigen filosofische bagage niet zo 'draagbaar' als de titel laat hopen. Schrijf- en argumentatiestijl, maar ook de behandelde filosofische probleemstellingen zijn niet zonder meer toegankelijk. Voor wie een goede portie interesse en nieuwsgierigheid meebrengt en bereid is tot (zelf-)reflexie, heeft Spinoza veel te bieden.