De verlossing / Volledig werk van Willem Elsschot / 3

'De Verlossing' (1921) is het tragikomische verhaal over de strijd tussen de socialistische vrijdenker Pol van Domburg en een plaatselijke pastoor. Van Domburg heeft zich met zijn vrouw in het gehucht Groendal gevestigd, waar hij als enige timmerman en winkelier goede zaken doet, vooral omdat hij zijn arme dorpsgenoten op ongenadige en gewiekste wijze weet te overdonderen. In de boerengemeenschap is Van Domburg de enige die boeken leest, waardoor hij 'waarachtig aan het 't bestaan van God' twijfelt en 'een gevaar voor de gemeente' is. De nieuwe pastoor van Groendal, de eenogige en stuurse Kips, gaat de strijd met hem aan. Die strijd wordt door Van Domburg hopeloos als hij met zijn gezondheid begint te sukkelen: 'Zonder de hulp van die ziekte had Kips hem nooit klein gekregen, maar nu stak Van Domburg in een slecht vel.' Op zijn sterfbed lijkt de vrijdenker zijn nederlaag in te zien, en vraagt hij om de pastoor. Op onverhoedse wijze volgt dan de ontknoping, die met recht een dubbele verlossing genoemd kan worden.
De 'antipapische' inhoud van het verhaal kwam Elsschot op een boycot in katholiek Vlaanderen te staan: 'De Verlossing' werd op de lijst van verboden lectuur geplaatst. In Nederland had de literaire kritiek meer oog voor andere kwaliteiten en werd de roman mild ontvangen. 'Het is met een zekere natuurlijke drift geschreven, dezelfde natuurdrift die ons ook in de hoofdfiguren boeit. Het is een boek zo aards en klontig als een omgeploegd land,' aldus Martinus Nijhoff.