Republiek van adel

Onze Gouden Eeuw staat nog altijd bekend als een tijdperk van kooplieden, regenten en predikanten. Dit beeld berust vooral op de geschiedschrijving over het economische mirakel dat het gewest Holland toen beleefde. In de oostelijke gewesten van de Republiek (Gelderland, Overijssel, Drenthe) was echter sprake van een traditionele standensamenleving. Hier was het onmiskenbaar de adel, die de toon aangaf. Macht en aanzien lagen in handen van adellijke geslachten als de Bentincks, Van der Capellens, Van Haersoltes en Van Heeckerens. Zij leefden in de overtuiging dat zij op grond van hun afkomst waren geroepen om te heersen over land en mensen. Eervoorstellingen vormden het belangrijkste ordeningsprincipe in de Oost-Nederlandse adelscultuur. Zij bepaalden hoe men zich bewoog en kleedde, op welke manier men naar de wereld keek, en wat voor verwachtingen men zichzelf en anderen oplegde. Door het adellijke eerbegrip te ontleden en als sleutel te hanteren van de adellijke leef- en gedachtewereld, schetst Conrad Gietman een nieuw, verrassend beeld van een merkwaardige, fascinerende beschaving in het oosten van de Republiek, Republiek van adel vertelt niet alleen een verhaal over macht en aanzien van de meest vooraanstaande families die de loop der dingen in de statenvergadering bepaalden en schermden met roemrijke afstammingen en voorouderlijke deugden. Het boek brengt óók mannen en vrouwen voor het voetlicht die zich krampachtig vastklampten aan hun adellijke status of zich juist, meestal vergeefs, probeerden te onttrekken aan de druk van hun familie of de mores van hun stand. De auteur laat zien hoe gevoelig edelen waren als het ging om rituelen en rangposities en hoe ver zij konden gaan bij de verdediging van hun reputatie. Zo is er het bizarre verhaal van de broers Wolter en Otto de Rode van Heeckeren uit het Graafschap Zutphen, wier pogingen om de naam van henzelf en hun verwanten hoog te houden leidden tot het beledigen van standgenoten, vernielde wapenstenen, een uitdaging tot een duel en een moordaanslag. Met hun geweldsbereidheid stonden de broers zeker niet alleen. Het recht op het uitoefenen van geweld vormde traditioneel het hart van het eerdenken van de Oost-Nederlandse adel. In de loop van de zestiende en zeventiende eeuw zouden de denkbeelden over adellijke eer zich onder invloed van humanisme, reformatie en staatsvorming geleidelijk wijzigen. Eer kreeg een minder gewelddadig karakter en raakte sterker verbonden met vaste, duidelijk omlijnde posities binnen een hiërarchische samenleving. Aan het einde van Republiek van adel illustreert Gietman deze ontwikkeling aan de hand van het dramatische levenseinde van de Overijsselse edelman Unico Ripperda, die tijdens het Twaalfjarig Bestand vanwege het verstoten van zijn echtgenote uit de ridderschap werd verwijderd. De eens zo machtige drost. wiens reputatie stoelde op de traditionele adellijke eercanon, zou enkele jaren later op een ellendige manier aan zijn einde komen. Hij stierf, zo wil het verhaal, nadat zich in zijn mond een gezwel had ontwikkeld dat zijn gehemelte spleet. Republiek van adel telt veel aangrijpende verhalen over adellijke mythes, obsessies met afkomst, hoofse liefde, vrouwelijke lijdzaamheid en rebellie, schakingen, jachtruzies, gekwetste eer, wraak en dood. Het is in laatste instantie dan ook geen studie over een abstract concept, maar een boek over de adellijke normen, waarden en ambities van mensen.