De ooggetuige

Hij sliep niet. ’s Nachts schuifelde hij in koortsachtige onrust door de gangen of woelde rusteloos op zijn bed. Zijn kamergenoten moesten dan stil zijn. Ze mochten niet roken want hij rookte niet en kon de rook niet verdragen, ze mochten niet drinken want de lucht van alcohol maakte hem misselijk. Hij was abstinent. Soms had hij een bevlieging om midden in de nacht een paar vrienden (er waren er een paar die fanatiek aan hem hingen) te bevelen aan zijn bed te verschijnen (ondanks zijn lage rang had hij macht over hen) en eindeloze preken te gaan houden over zijn politieke overtuiging met zo veel vuur, dat ze daarna evenmin konden slapen als hij. Duitsland, 1918. De ik-persoon van De ooggetuige werkt als arts-psychiater in een reservehospitaal., waar hij ‘geestelijk verminkte’ militairen behandelt. Een van zijn patiënten, een zekere A.H., een grootheidswaanzinnige, Jodenhatende fantast, kan als gevolg van een hysterische aandoening niet meer zien. Medisch gezien is hij echter niet blind. De ik-persoon raakt door hem gefascineerd door hem en besluit hem te genezen door aan zijn wil, zijn eerzucht te appelleren. De ik-persoon blijkt daarmee op zijn beurt blind – voor de gevolgen die zijn besluit hebben, en niet alleen voor zijn eigen leven. Van de grootheidswaanzin van zijn patiënt zal later heel Europa ooggetuige zijn. Ernst Weiß schreef zijn bekendste werk De ooggetuige in 1938 voor de prijsvraag die het American Guild had uitgeschreven. Vanwege het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog kwam de roman toen echter niet uit. Uiteindelijk werd hij onder de titel Ich-Der Augenzeuge voor het eerst gepubliceerd in 1963. De roman kent veel autobiografische elementen – net als Weiß eindigt de ik-figuur in Parijs – en is doortrokken van het kritische wereldbeeld waar Weiß om bekend stond. Een wereldbeeld, dat hem wel in staat stelde het diepgewortelde kwaad van het nationaal-socialisme al vroeg te herkennen en te vereeuwigen.