Verboden en getolereerd / Werken van de Vereniging Gelre / 55

'Gij braadt heden een gans,' riep Johannes Hus, de bekende Boheemse voorloper van de Reformatie, vanaf de brandstapel, 'maar over 100 jaar komt er een zwaan,' Die zwaan, zo interpreteerde men later, was Luther. En zo werd de zwaan in Nederland en Oost-Friesland het symbool voor de lutherse kerk. Verboden en getolereerd beschrijft de geschiedenis van de lutheranen in het gewest Gelderland tijdens het ancien regime. Aanvankelijk werden lutherse diensten verboden door de voerheid. In Nijmegen en Arnhem werden lutherse diensten verstoord en de predikanten verbannen. In een inleidend hoofdstuk beschrijft Van Manen de positie van de lutheranen in de Republiek en licht toe waarom de lutherse richting in de Nederlanden werinig weerklank vond. Zonder steun van de machtige Gelderse gemeenten zich niet of nauwelijks kunnen handhaven. Aan het einde van de zeventiende eeuw nam de vervolging af en werden luthranen gaandeweg getolereerd. Steeds minder werden zij beschouwd als 'vreemdelingen en bijwoners.' In de loop van de achttiende eeuw ontvingen de lutherse gemeenten zelfs subsidies van lokale en gewestelijke overheden.